به گزارش خبرنگار کلهرنیوز، لغو امتیاز تنباکو (فسخ امتیاز تالبوت) یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران بود که به جنبش تنباکو معروف شد. این اتفاق در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار رخ داد و نشان‌دهنده قدرت مردم و روحانیت در مقابله با استعمار خارجی بود.
پیشینه موضوع
در سال ۱۸۹۰ میلادی (۱۲۶۹ شمسی)، ناصرالدین‌شاه امتیاز انحصاری تولید، فروش و صادرات تنباکوی ایران را به مدت ۵۰ سال به یک شرکت انگلیسی به نام “تالبوت” واگذار کرد. این قرارداد به‌ضرر کشاورزان و تاجران ایرانی تمام می‌شد، زیرا شرکت انگلیسی کنترل کامل بازار تنباکو را در دست می‌گرفت.
شرایط قرارداد
این امتیاز كه به امضای ناصرالدین شاه و «سرهنری ولف» وزیر مختار انگلیس در ایران رسید دارای ۱۵ فصل بود كه حكایت از اختیارات تام تالبوت در امور دخانیات ایران و بی‌اعتنایی به منافع ملت ایران داشت. مطابق با این قرارداد، شركت رژی متعهد می‌شد كه در ازای انحصار خرید و فروش توتون و تنباكوی ایران به مدت۵۰ سال، سالیانه مبلغ ۱۵هزار پوند استرلینگ به همراه یك چهارم سود خالص خود را به شاه بپردازد.
همچنین به موجب این امتیاز، كمپانی رژی صاحب حق انحصاری تجارت تنباكوی ایران و حتی نظارت بر زراعت آن شناخته می‌شد و در متن آن آمده بود: «اجازه‌نامه‌ای برای فروش و معامله و … توتون و تنباكو و سیگار… حق خالص صاحبان این امتیاز است و احدی جز صاحبان این امتیازنامه حق صدور اجازه‌نامه‌جات مزبور را ندارند».
بنابر همه اصول ذكر شده می توان گفت كه بیشتر منافع این قرارداد عاید دولت انگلیس می شد و ایران هیچ سودی دریافت نمی كرد. تنها چیزی كه عاید دولت ایران می شد، همان ۱۵ هزار لیره بود
اعتراضات و نقش روحانیت
مردم و بازرگانان ایرانی به‌ویژه در شهرهای اصلی مانند تهران، تبریز، اصفهان و شیراز به این امتیاز اعتراض کردند. مرجع تقلید شیعیان، آیت‌الله میرزای شیرازی، که در سامرا اقامت داشت، با ارسال فتوایی تاریخی حکم به حرام بودن مصرف تنباکو تحت این امتیاز داد:
«الیوم استعمال تنباکو و توتون بِأَیِّ نحوٍ کان در حکم محاربه با امام زمان(عج) است.»
این فتوا باعث شد حتی زنان حرم‌سرای شاه نیز از استعمال تنباکو خودداری کنند و فشار عمومی به حدی رسید که شاه مجبور به لغو امتیاز شد.
رشوه گیری در قرارداد
لغو قرارداد توتون و تنباكو باعث شد تا كمپاني رژي درخواست غرامت كند. با مطرح شدن مساله پرداخت غرامت، نگراني درباریان و رجالي كه در انعقاد قرارداد رشوه‌هاي كلان گرفته بودند دوچندان شد زیرا این امتیاز و دیگر امتیازها با دریافت رشوه به خارجیان اعطا مي‌شد و لغو امتیاز تنباكو، ماهیت وطن فروشي و منفعت طلبي بسیاري از صاحب منصبان حكومت را آشكار ساخت كه چگونه در قبال دریافت اندكي رشوه، منافع هنگفتي از ملت را به بیگانگان تقدیم مي‌كردند.
سندی كه این خیانت را ثابت می كند نامه تالبوت از پاریس براي امین السلطان در تهران است. در این نامه آمده: «این جانب ماژور تالبوت تعهد مي‌كنم كه براي حضرت اشرف امین السلطان و اعلیحضرت شاه ایران به حضرت اشرف مبلغ ۴۰ هزار لیره استرلینگ بپردازم: ۱۰ هزار لیره از این مبلغ را روز تفویض امتیازنامه رژي، ۱۰ هزار لیره دیگر از این مبلغ را در اولین روزي كه امتیاز رژي به موقع اجرا گذارده شود. ۲۰ هزار لیره بقیه را دو ماه پس از اجراي امتیازنامه رژي».
در یادداشت‌هاي «فوریه» فرانسوي پزشك مخصوص ناصرالدین شاه نیز به این امر اشاره شده و در این باره آورده است: «شركت انگلیسي، این امتیاز را با دادن رشوه‌هاي گزاف كه به ۲ میلیون فرانك بالغ مي‌شود، گرفته و حق این است كه تحصیل آن به این خرج مي‌ارزیده است».
همچنین «عباس میرزا ملك آرا» برادر ناصرالدین شاه به گوشه‌هایي از خیانت شاه و اطرافیانش در امر واگذاري امتیاز تنباكو اشاره كرده و مي‌نویسد: «انحصار تنباكو و توتون را به قیمتي خیلي نازل بدون شرایط به یك كمپاني انگلیسي فروخت و حال آن كه لازم بود شرایط صحیحي در این عمل بگذارد و قیمتي گزاف هر ساله بگیرد ولي چون مبالغي گزاف به اطراف شاه داد و هیچ كسي كه احتمال مي‌رفت منشا اثري شود، باقي نماند، الا آن كه پولي گرفت، لهذا تماماً تصدیق و تحسین نمودند».
بنابراین انگلیسی‌ها با صرف پول زیاد توانستند این امتیاز را كسب كنند اما هنگامی كه موضوع پراخت غرامت مطرح شد، این رجال رشوه خوار كوشیدند تا این قضیه افشا نشود و حتي از رییس شركت رژي خواستند كه در قبال حفظ جان او از دست مردم و رساندن منافعي به وي از بروز میزان پرداخت رشوه به آنها خودداري كند. این افراد حتي مانع شدند كه شركت رژی صورت جزییات مخارج خود را براي برآورد غرامت نزد شاه بفرستد و سرانجام او ناچار شد بدون حسابرسي، متعهد پرداخت غرامت با دریافت وام به مدت ۴۰ سال شود تا «هر كسي هر چه رشوه گرفته بود در كیسه‌اش ماند و ضرر همه را با علاوه به گردن شاه گذاشتند كه از رعیت بي چاره گرفته به فرنگي بدهد».
نتایج لغو امتیاز تنباکو
۱. پیروزی مردم علیه استعمار: این جنبش نشان داد که حتی در برابر قدرت‌های خارجی مانند بریتانیا می‌توان مقاومت کرد.
۲. تقویت نقش روحانیت: فتواهای مراجع تقلید به عنوان ابزاری مهم در بسیج مردمی شناخته شد.
۳. زمینه‌سازی برای نهضت مشروطه: این حرکت الهام‌بخش جنبش‌های بعدی مانند انقلاب مشروطه شد.
این نهضت نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران است چرا که واقعه تاریخی به‌عنوان نخستین مقاومت موفقیت‌آمیز مردم ایران در برابر استعمار خارجی و استبداد داخلی شناخته می‌شود و درسی كه می توان از تحریم توتون و تنباكو گرفت این است كه هیچ قدرتی نمی تواند بالاتر از اتحاد ملت عمل كند. در این نهضت اتحاد مردم به شاه و صدراعظم نشان داد كه هرگز نمی توانند عملی در جهت مخالف منافع آنها انجام دهند و دست استعمار و نیروهای اجنبی را در غارت مال ملت باز بگذارند نشان داد كه آگاهي مردم ایران كه علیه سرمایه‌داران بیگانه و ضد حكومت شاه و در راه استقلال كشور خویش به پا خاسته تا چه اندازه رشد كرده است.
نویسنده: نگین سارایی
این خبر را به اشتراک بگذارید :